Οι βιολογικές αιτίες της γήρανσης

Ορισμένα από τα κύτταρά μας παρουσιάζουν ό,τι κοντινότερο στην έννοια της αθανασίας. Είναι αυτά που συνεχίζουν να διαιωνίζουν τα γονίδια των γονιών μέσα από τους απογόνους τους. Μόνο ένα κύτταρο από κάθε γονιό για κάθε παιδί καταφέρνει να επιζήσει, έστω και διαφοροποιημένο ως ανάμειξη των γονιδίων μητέρας και πατέρα. Μωρά γεννιούνται, μεγαλώνουν, ωριμάζουν, αναπαράγονται και το ανθρώπινο είδος συνεχίζει την πορεία που άρχισε σχετικά πρόσφατα (σε γεωλογική - βιολογική κλίμακα). Γιατί, όμως, τα περισσότερα βιολογικά είδη είναι θνητά; Γιατί η βιολογική εξέλιξη δεν οδήγησε σε είδη που όλα τους τα κύτταρα θα έχουν τη φαινόμενη αθανασία των αναπαραγωγικών κυττάρων, του ωαρίου και του σπερματοζωαρίου;
Τα κύτταρα παθαίνουν βλάβες συνεχώς: Το DNA μεταλλάσσεται, οι πρωτεΐνες παραμορφώνονται, πολύ δραστικές χημικές ενώσεις που ονομάζονται ελεύθερες ρίζες τρυπούν την κυτταρική μεμβράνη και τις μεμβράνες των οργανιδίων του κυττάρου. Η ζωή βασίζεται στην επαναλαμβανόμενη αντιγραφή και ερμηνεία των γενετικών δεδομένων, μέσω μηχανισμών που γνωρίζουμε καλά ότι απέχουν πολύ από το να είναι τέλειοι. Με αυτή την έννοια, η αθανασία της κυτταρικής σειράς των γενετικών κυττάρων είναι πραγματικά αξιοθαύμαστη.
Το μυστικό των γενετικών κυττάρων
Τα ζωντανά κύτταρα λειτουργούν συνεχώς κάτω από περιβαλλοντικές πιέσεις και κινδύνους και τα αναπαραγωγικά κύτταρα δε διαφέρουν. Ο λόγος που δεν καταλήγουν να συσσωρεύσουν τόσα λάθη και ανωμαλίες ώστε να μην μπορούν να αναπαραχθούν έχει να κάνει από τη μια μεριά με τους εξειδικευμένους μηχανισμούς συντήρησης και επισκευής που διαθέτουν και από την άλλη με την ικανότητά τους να αποβάλλουν τα πιο σοβαρά λάθη τους μέσω επαναλαμβανόμενων γύρων ανταγωνισμού μεταξύ τους. Τα σπερματοζωάρια παράγονται σε τεράστιους αριθμούς, αλλά μόνο ένα θα γονιμοποιήσει το ωάριο και συνήθως αυτό είναι από τα πιο υγιή. Τα κύτταρα που παράγουν τα ωάρια επίσης παράγονται σε μεγάλους αριθμούς, αλλά σχετικά λίγα απ' αυτά φτάνουν να σχηματίσουν ωάρια. Κι αν κανένας από αυτούς τους εσωτερικούς ελέγχους δεν αποβάλλει τα προβληματικά κύτταρα, τότε η φυσική επιλογή καθορίζει (με απόλυτο τρόπο για τα άγρια είδη και λιγότερο για τον κοινωνικό άνθρωπο που είναι οπλισμένος με την ιατρική επιστήμη) ποια από τα άτομα του είδους θα μπορέσουν να μεταδώσουν τη γονιδιακή γραμμή τους στις επόμενες γενιές.
Θα περίμενε κανείς, μετά το εκπληκτικό κατόρθωμα της οικοδόμησης ενός ολόκληρου οργανισμού από ένα και μόνο αρχικό εμβρυϊκό κύτταρο, ότι το σώμα θα μπορούσε να αυτοσυντηρείται στο διηνεκές. Υπάρχουν, πράγματι, ορισμένοι πολυκύτταροι οργανισμοί στους οποίους δεν παρατηρείται καμία γήρανση. Η ύδρα του γλυκού νερού είναι ένα τέτοιο παράδειγμα. Οχι μόνο δεν γερνάει, όπως τουλάχιστον δείχνουν όλες οι φυσιολογικές λειτουργίες της, αλλά μπορεί και να αναπαράγει ολόκληρο το σώμα της ακόμα κι αν απομείνει ένα μικρό κομματάκι. Το μυστικό της αιώνιας νεότητας της ύδρας είναι απλό. Τα γενετικά κύτταρα υπάρχουν σε όλο της το σώμα. Εφόσον βρίσκει τροφή, δεν τραυματιστεί θανάσιμα και δε γίνει τροφή κάποιου θηρευτή, μπορεί να ζήσει στους αιώνες των αιώνων.
Το τίμημα της αθανασίας
Αντίθετα με την ύδρα και ορισμένα είδη μεδουσών, στα περισσότερα πολυκύτταρα ζώα τα αναπαραγωγικά κύτταρα βρίσκονται μόνο στους ιστούς των γονάδων. Αυτό προσφέρει τεράστιο πλεονέκτημα. Κατά τη μακρά διάρκεια της βιολογικής εξέλιξης, έδωσε τη δυνατότητα εμφάνισης των εξειδικευμένων κυττάρων (νευρικών, μυϊκών κτλ.) που απαιτούνται για την ανάπτυξη οποιουδήποτε σύνθετου, ανώτερου οργανισμού, από τον δεινόσαυρο ως τον άνθρωπο. Ομως, αυτός ο καταμερισμός εργασίας των κυττάρων έχει μακροπρόθεσμες συνέπειες για τον τρόπο που γερνάνε και για το πόσο ζουν. Από τη στιγμή που τα εξειδικευμένα κύτταρα έχασαν το ρόλο του διαιωνιστή του είδους, έπαψε η ανάγκη να είναι και «αθάνατα». Μπορούν να πεθάνουν (ως κατηγορία κυττάρων) όταν πια το σώμα έχει περάσει τη γενετική του κληρονομιά μέσω των αναπαραγωγικών κυττάρων στην επόμενη γενιά.
Σε όλα τα στάδια της ζωής, ακόμα και λίγο πριν το βιολογικό τέλος, το σώμα κάνει το παν για να συνεχίσει να ζει, γιατί αυτός είναι ο βιολογικός προγραμματισμός του. Είναι χαρακτηριστικό ότι πολλά από τα κύτταρα ενός νεκρού ζώου παραμένουν σε λειτουργία μέχρι και για 24 ώρες, μέχρι δηλαδή να εξαντληθεί πλήρως το οξυγόνο που διαθέτουν. Ομως, κάτω από την τεράστια πίεση της φυσικής επιλογής, τα βιολογικά είδη κατέληξαν να δίνουν μεγαλύτερη προτεραιότητα στην ανάπτυξη και την αναπαραγωγή, παρά στην οικοδόμηση ενός σώματος που θα διαρκέσει για πάντα. Η γήρανση προκαλείται από τη σταδιακή συσσώρευση στη διάρκεια της ζωής του ατόμου πολλών διαφορετικών μορφών μη επισκευάσιμης μοριακής και κυτταρικής βλάβης και τελικά οδηγεί στη διακοπή κρίσιμων λειτουργιών του οργανισμού που επιφέρουν το θάνατο.
Πολλά και καλά...
Οι επιστήμονες ερευνούν την εφαρμογή στον άνθρωπο ορισμένων ευρημάτων από κατώτερους οργανισμούς, σε σχέση με την επιμήκυνση του χρόνου ζωής. Για παράδειγμα, τα έντομα, τα σκουλήκια και άλλοι οργανισμοί που έχουν σύντομη ζωή, μπορεί να ζήσουν μέχρι και κατά 40%, αν τεθούν σε δίαιτα χαμηλής θερμιδικής αξίας. Βέβαια, αν η τροφή είναι λιγότερη από ένα όριο, μειώνεται δραματικά η διάρκεια ζωής και αυτών των οργανισμών. Οι ερευνητές προσπαθούν επίσης να εντοπίσουν και να αξιοποιήσουν τους μηχανισμούς που χρησιμοποιεί το κύτταρο για να ελέγχει τον όγκο των βλαβών. Οταν αυτές περάσουν ένα όριο, το κύτταρο συνεχίζει να λειτουργεί, αλλά παύει να διαιρείται. Προστατεύεται έτσι ο οργανισμός από τον πολλαπλασιασμό κυττάρων με σοβαρές βλάβες, με τρόπο ανάλογο όπως και με το μηχανισμό της απόπτωσης, όπου το κύτταρο που έχει πάθει πολλές ζημιές στην ουσία αυτοκτονεί.
Οσο η ζωή του ανθρώπου θα είναι απλώς μια μεταβλητή στην εξίσωση υπολογισμού των κερδών του κεφαλαίου, όσο δε θα είναι η ολόπλευρη (σωματική και πνευματική) ευημερία όλων των ανθρώπων ο σκοπός και το κίνητρο του τρόπου οργάνωσης της κοινωνίας, οποιαδήποτε επέκταση του περίφημου προσδόκιμου ζωής πετύχει η επιστήμη, θα χρησιμοποιηθεί για την επιμήκυνση της εκμετάλλευσης των εργαζομένων, την άντληση περισσότερης υπεραξίας απ' αυτούς κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Οπως και σε μια σειρά άλλους τομείς, η επιστημονική και τεχνολογική πρόοδος, καθαρά κοινωνικό φαινόμενο από το οποίο θα έπρεπε να ωφελούνταν όλοι, διαστρέφεται μέσα από τον παραμορφωτικό φακό της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο, γίνεται αντικείμενο ιδιοποίησης από την τάξη που έχει την εκμεταλλευτική εξουσία, στρέφεται ενάντια στους παραγωγούς του κοινωνικού πλούτου, μέρος του οποίου είναι και αυτά τα ίδια τα επιτεύγματα της επιστημονικοτεχνικής προόδου.

Πηγή:

Επιμέλεια:Σταύρος ΞΕΝΙΚΟΥΔΑΚΗΣ «Scientific American»
Ριζοσπάστης, 31/10/2010

http://www.alfavita.gr/artro.php?id=13172